آزادی

« همه چی حول یک مشکل می چرخه، آزادی فردی. آدم ها به این کشور می آن یا برای پول یا آزادی. اگه پول نداشته باشی، با خشم هرچه تمام تر می چسبی به حق آزادی.»

                    آزادی، جاناتان فرنزن

در فلسفه سیاسی مدرن به طور اعم و در لیبرالیسم  به طور اخص، آزادی از مهمترین امور است. بی جهت نیست که در شعار معروف انقلاب کبیر فرانسه، «آزادی، برابری و برادری» جایگاه نخست به آن اختصاص یافته و در قانون اساسی آمریکا، حق آزادی پس از حق حیات و پیش از حق تلاش برای کسب خوشبختی قرار گرفته است.

نویسنده ی سر شناس آمریکایی، جاناتان فرنزن که پیش از این در دیگر اثر شاخصش اصلاحات نیز به زندگی آمریکایی در برخی از وجوهش پرداخته بود، در یکی از آخرین آثارش، آزادی، به معنی و حدود شمول این مقوله در سطوح مختلف حیات اجتماعی کشورش در روزگارِ به تعبیری پست مدرن اخیر پرداخته است.

به نظر می رسد برای  فرنزن خانواده میکروکاسمی نمایانگر کل اجتماع باشد و شاید به همین سبب است که در آزادی نیز هم چون اصلاحات، در کانون داستان یک خانواده قرار دارد؛ خانواده ای به اسم برگلاند شامل والدین؛ پتی و والتر و دو فرزند دختر و پسر به اسامی جسیکا و جویی. داستان در کنار خانواده ی برگلاند شخصیت محوری دیگری دارد به اسم ریچارد که می تواند نماینده ی عقل سلیم دانسته شود. ریچارد که بی شباهت به معمر قذافی نیست دوست دوره ی دانشگاه والتر و گیتاریست است. او آهنگ سازی جذاب و شورشی است که به تناوب به شهرت می رسد و فراموش می شود و در دوره ی ترک آهنگ سازی کارش ساختن بالکن چوبی برای منازل ویلایی است.

داستان با مروری سریع بر حدود بیست سال اقامت برگلاند ها در سنت پلِ مینه سوتا شروع می شود. جایی که آنان در خانه ای ویکتوریایی زندگی می کنند که ده سال صرف بازسازی آن کرده اند. والتر کارمند و عضو سازمان صلح سبز است و پتی زنی خانه دار است که صبح ها در تدارک کارهای بچه هاست و عصر ها سرگرم گوش کردن به رادیو، خواندن کتاب آشپزی و شستن کهنه ی بچه ها و بتونه و رنگ کردن خانه. پتی که سابقاً بسکتبالایستی نیمه حرفه ای بوده زنی باهوش ، رقابت جو، خونگرم، سرزنده و اجتماعی است که تعریف کردن از دیگران را دوست دارد و از بدگویی بی زار است.

تنها مادر دیگری که در سنت پل ساکن است زن نسبتا فقیری با فرزند دختری به اسم کانی است که یک سال از جویی بزرگتر است. کانی در ساعت غیبت مادرش به خانه ی برگلاندها می آید و همانجاست که روابطی بین او و جویی شکل می گیرد؛ روابطی که در طرح کلاسیک داستان عامل ایجاد گره یا بحران اصلی است.

پتی که شیفته ی جویی است نمی تواند حضور زنی دیگر را در زندگی او تحمل کند به خصوص که جویی در این زمان پانزده سال بیشتر ندارد. فشار خانواده بر جویی اوضاع را بحرانی می کند و او با استفاده از حقی که برای خود قائل است خانه را ترک می کند تا با کانی و در خانه ی آنها زندگی کند. با رفتن جویی پتی دچار افسردگی می شود که گذشت زمان آن را عمیق و عمیق تر می کند. 

زمان داستان دهه ی هفتاد قرن بیستم تا دهه ی اول قرن بیست و یکم و شکل آن به شدت غیر خطی است. بعد از مرور سریع یادشده که حدود سی صفحه را شامل می شود، در ابتکاری جالب فصلی از پی می آید که شامل شرح حال پتی به نقل از خود اوست  و به پیشنهاد روان درمانگرش نوشته شده است. این بخش که گاه به طور مستقیم و اغلب غیر مستقیم از یادداشت ها نقل قول می شود، بخشی کلیدی شامل سه فصل و در حدود صد و هفتاد صفحه است که طبعاً به شرح حال پتی اختصاص دارد. یادداشت هایی که دست مایه ی این فصل است بعدتر بناست نقشی کلیدی در مناسبات آسیب دیده ی پتی و شوهرش ایفا کند.

به جز جویی که عامل افسردگی مادر خویش و به این سبب تغییر مناسبات زناشویی پتی و والتر است، دو نفر دیگر نیز در این تغییر نقشی اساسی به عهد دارند. اولی ریچارد است و دومی دختر جوانی هندی تبار و دستیار والتر در فعالیت های او در سازمانی محیط زیستی به اسم کوه نیلگون است که درصدد کمک به حیات گونه ای پرنده به اسم چکاوک نیلگون است.

داستان کوه نیلگون که در حدود یک سوم اول کتاب آغاز می شود ماجرایی چند وجهی و پیچیده است که پای کارتل های سوخت های فسیلی، رئیس جمهور وقت آمریکا جورج بوش، معاون او چنی، دونالد رامسفلد و سرمایه دارن و سیاستمدارانی را به داستان باز می کند که جنگ آمریکا علیه صدام را راه می اندازند و به انحاء مختلف در منافعی دارند. جویی که در این زمان دانشجوست و شمّ تجاری و جاه طلبی کافی برای پول دار شدن سریع دارد در اقدامات یکی از مؤسسات تأمین کننده ی مایحتاج سربازان آمریکایی در عراق درگیر می شود. منافع فعالیت جویی از قضا عاید همان شرکتی می شود که والتر نیز بر اساس تحلیلی غلط در حال کمک به توسعه ی فعالیت های آن در زمینه ی استخراج ذغال سنگ است.

آزادی رمان پرماجرایی تأمل برانگیز با سه مثلث عشقی است که چنان که در ابتدا آمد موضوع اصلی آن آزادی انسان، حدود و شمول آن و تبعات خواسته و ناخواسته و بازگشت پذیر یا غیر قابل بازگشت استفاده از آن در مقیاس فردی و اجتماعی است. داستان به قرینه ی بخش مرور سریع آغاز آن بخشی مشابه در پایان دارد که در آن به مرور سریع شش سال پایانی زندگی برگلاندها منتهی به سال 2010 می پردازد.

ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مشخصات کتاب: آزادی، جاناتان فرنزن، ترجمه ی شیما بنی علی، انتشارات علمی.

اصلاحات

اصلاحات اثر نویسنده ی معاصر آمریکایی جاناتان فرنزن، داستان خانواده ای آمریکایی اهل غرب میانه در نیمه ی دوم قرن بیستم است؛ دوره ای که آمریکا از کشوری عمدتاً صنعتی به کشوری با بازارهای مالی گسترده و فن آوری پیشرفته( یا به قول خود فرنزن در جستار انتقادی اش با عنوان درد که کسی را نمی کشد، سرمایه داری مصرف گرای فن آوری محور) تبدیل می شود. این تغییر، تحولات عمیق و اساسی اجتماعی و فرهنگی را باعث شد که نویسنده  در خلال داستان به آثار و تبعات آن پرداخته است.

خانواده  شامل آلبرت لمبرت، پدر مهندس راه آهنی بازنشسته و مبتلا به پارکینسون، اینید، مادر خانه دار و به ترتیب دو فرزند پسر به اسامی گری و چیپ و دختری به اسم دنیس است. گری کارمند بلند پایه ی مؤسسه ای مالی، متأهل و دارای سه فرزند پسر در سنین کودکی تا نوجوانی است. چیپ استاد دانشگاهی اخراجی و مجرد است و دنیس سر آشپزی موفق است که از همسرش جداشده است. هر سه فرزند خانواده ساکن ساحل شرقی اند.

 چیپ یاغی ترین فرزند خانواده و به نوعی سخنگوی نویسنده در داستان است و از قول اوست که فرنزن برخی از صریح ترین انتقادادش به زندگی آمریکایی متأخر را مطرح می کند: « ... دیوان سالاری این حق رو به خودش داده که اسم بعضی از حالات رو بگذاره "بیماری". تمایل نداشتن به پول خرج کردن تبدیل می شه به علامت مرضی که برای درمانش باید داروهای گرون قیمت مصرف کرد، حالا همین داره لیبیدو رو از بین می بره، به عبارت دیگه، میل به تنها لذت مجانی دنیا رو نابود می کنه که همین یعنی آدم باید حتی بیشتر پول خرج کنه برای لذت های جبرانی. تعریف دقیق "سلامت" روان اینه که توی اقتصاد مصرف گرا مشارکت فعال داشته باشی ... و دارم می گم که من به شخصه الآن، درست توی همین لحظه، دارم توی جنگ با مدرنیته ی تجارت محور داروزده ی تمامیت خواه شکست می خورم.»

چیپ که به دلیل مناسبات غیر متعارف با یکی از دانشجویان دخترش و کمک به او برای نوشتن مقاله ای درسی از دانشگاه اخراج شده، مدت هاست سرگرم نوشتن فیلم نامه ای است که قرار نیست هرگز به پایان برسد و در این اثنا با قرض کردن از دنیس و فروش کتاب هایش گذران می کند. در شروع داستان او که بناست تنها برای چند ساعت و یک وعده غذا میزبان والدینش باشد برای تهیه مواد غذایی به سوپر مارکت می رود و در اثر اشتباه محاسبه، برشی از ماهی سالمون انتخاب می کند که حدود هشتاد دلار قیمت دارد و وسعش به خرید آن نمی رسد. او در یک صحنه سازی فیله ماهی بسته بندی شده را به داخل لباسش سُر می دهد که از آنجا راهی شلوار و سپس شورتش می شود.او که عجله دارد هرچه سریع تر صحنه ی جرم را ترک کند از بدبیاری هنگام خروج از فروشگاه به همسر تهیه کننده ای بر می خورد که بناست فیلم نامه اش را بخرد و ناگزیر سرگرم گفتگو با او می شود و در این اثنا ماهی در اثر گرمای بدنش شروع می کند به پس دادن رطوبت و روغن. او در همان روزی که بناست با ماهی سالمون از والدینش پذیرایی کند پس از آن که در دفتر کار تهیه کننده ی احتمالی  فیلمش تصادفاً متوجه می شود فرزند تهیه کننده در حال نقاشی کردن بر پشت برگه های فیلم نامه ی خود اوست، پیشنهاد سیاستمداری لیتوانیایی را می پذیرد و همراه او عازم آن کشور می شود تا به عنوان دستیار کمک کند لیتوانی را که پس از فروپاشی شوروی به شکل غیرمستقیم به مالکیت آمریکایی ها در آمده، برای بار دوم و این بار به طور مستقیم به آنها بفروشد!

آلبرت که مقاسیه شغل، مدل زندگی و ارزش های او با فرزندانش بهترین نمود تغییرات اجتماعی و فرهنگی آمریکای دوره ی داستان است، در زمان اشتغال به کار خود اختراعی شیمیایی را به ثبت رسانده که مؤسسه ای برای خرید آن پنج هزار دلار پیشنهاد کرده است. آلبرت پیشنهاد مؤسسه را می پذیرد و می خواهد پس دریافت حق امتیاز، نصف آن را به شرکت راه آهن بپردازد، چرا که در اختراع خود از موادی استفاده کرده که توسط آن شرکت تأمین شده بود. گری که می داند معامله هنوز به انجام نرسیده در مقابل اصرار دارد که پدرش می تواند اختراعش را در ازای دویست هزار دلار به اضافه ی یک درصد درآمد ناخالص ناشی از آن بفروشد و هیچ سهمی هم به راه آهن که بر سر حق بیمه ی درمانی در حال کلاه گذاشتن بر سر آلبرت است نپردازد.

در دوره ی زمانی داستان مشهور بود که در آمد شهروندان آمریکایی از سود سهام، از درآمد شغلی آنها پیشی گرفته است. انعکاس این موضوع در داستان به وضوح به چشم می خورد و بی جهت نیست که درصحنه سقوط اتفاقی یا عمدی آلبرت از عرشه ی کشتی تفریحی به دریا، اینید در سالن گرد هم آیی کشتی مشغول گوش دادن به سخنرانی مشاور مالی سرشناسی در مورد سرمایه گذاری مطمئن و سود آور در بازار سهام است و از آن جالب تر، اصطلاحات و فرمول های فیزیک و ریاضی است که نویسنده برای توصیف سقوط آلبرت به کار می گیرد.

زمان داستان غیر خطی از نوع رفت و برگشتی است. داستان کرارأ از شروع زندگی مشترک آلبرت و اینید تا زمان حال رفت و برگشت می کند و هر بار به بخشی از زندگی یکی از اعضای خانواده می پردازد.

 نیروی محرکه ی داستان تصمیم اینید برای جمع کردن فرزندانش در خانه ی پدری برای آخرین کریسمس خانوادگی است؛ تصمیم به ظاهر ساده ای که عملی کردن آن با توجه به وضعیت خانواده با مشکلات و موانع متعددی روبرو می شود.

 نام کتاب، هم اصطلاحی اقتصادی است که در مورد سامان دهی به وضعیت بورس و سهام به کار می رود و هم به روشی درمانی اطلاق می شود که در داستان به طور مفصل شرح داده شده و احتمال می رود بتوان برای معالجه ی زوال عقل تدریجی آلفرد از آن بهره گرفت.

اصلاحات را چنان که در مقدمه ی کتاب آمده یکی از مهمترین رمان های قرن بیست و یکم می دانند. کتاب دو جایزه دیافت کرده و کاندید چندین جایزه ی دیگر از جمله پولیتزر بوده است. مجله ی تایم اصلاحات را در فهرست صد رمان برتر انگلیسی زبان منتشر شده بین سال های 1923 تا 2005 آورده و از معدود کتاب های منتشر شده در قرن بیست و یک است که در فهرست 1001 کتابی که پیش از مرگ باید خواند به انتخاب گاردین هم آمده است.

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ

مشخصات کتاب: اصلاحات، جاناتان فرنزن، ترجمه ی پیمان خاکسار، نشر چشمه.